Chương trình Giảm tác hại phòng lây nhiễm HIV/AIDS

Các số liệu thống kê đã cho thấy rằng HIV lây truyền chủ yếu thông qua việc sử dụng chung bơm kim tiêm trong tiêm chích ma tuý và quan hệ tình dục không bảo vệ. Và thực tế đã chứng minh, trong một cuộc nghiên cứu của Cục Y tế dự phòng và Phòng chống HIV/AIDS, có tới 41,7% số người tiêm chích được hỏi ở Tp.HCM cho rằng mình vẫn thường xuyên dùng chung bơm kim tiêm với bạn chích, tương tự, ở Hà Nội là 31,9%, Đà Nẵng 30,6%, Đồng Tháp 29,2%, Điện Biên 25,6%…

Trong khi đó, dù đã có những dấu hiệu tiến bộ do được tuyên truyền sâu rộng, được phát miễn phí, nhưng tỷ lệ sử dụng bao cao su thường xuyên khi quan hệ với gái mại dâm của nhóm nghiện chích ma tuý vẫn rất thấp, như ở Cần Thơ mới đạt 17,2%.

Tỷ lệ hiểu biết đúng về các biện pháp phòng lây nhiễm HIV của nhóm gái mại dâm có tăng nhưng không đáng kể, số liệu thống kê năm 2001 là gần 60%. Tỷ lệ gái mại dâm sử dụng bao cao su trong khi quan hệ với khách là khoảng trên 50%.

Báo cáo của Cục Y tế dự phòng và Phòng chống HIV/AIDS - Bộ Y tế cho biết, tính đến hết ngày 31/3/2005, toàn quốc đã thống kê được 93.402 trường hợp nhiễm HIV, trong đó có 14.931 người đã chuyển sang giai đoạn AIDS và 8.768 người đã chết. Như vậy, tính riêng 3 tháng đầu năm 2005 đã có thêm 3022 trường hợp nhiễm HIV được phát hiện. Ước tính, tổng số người nhiễm của năm 2005 sẽ là khoảng 12.000 người.

Với tốc độ gia tăng như hiện nay, Bộ Y tế dự báo đến năm 2010 cả nước sẽ có tổng cộng khoảng 350.970 người nhiễm, trong đó có 112.227 người ở giai đoạn AIDS và 104.701 người chết.

Đã có 10 tỉnh/thành có tỷ lệ nhiễm HIV/100.000 dân trên 100 là Hải Phòng (350,3), Bà Rịa – V. Tàu (269,77), Tp.HCM (259,30), An Giang (212,82), Hà Nội (212,13), Lạng Sơn (165,25), Cao Bằng (163,79), Khánh Hoà (114,09), Cần Thơ (108,78) và đặc biệt là Quảng Ninh, cao nhất, với 606,71 người nhiễm/100.000 dân.

Những con số trên đây thực sự là những con số báo động. Tình hình cấp bách đó đặt ra vấn đề phải triển khai một chương trình hành động toàn diện nhằm giảm tác hại và phòng lây nhiễm HIV/AIDS.

Căn cứ vào định nghĩa “Giảm tác hại” của Tổ chức Y tế thế giới và căn cứ vào tình hình của Việt Nam, chúng ta có thể thấy đối tượng tác động chính của chương trình này là người nghiện chích ma tuý, gái mại dâm và các nhóm nguy cơ cao khác (di dân…) thông qua các chương trình can thiệp chính là: 1) Chương trình trao đổi bơm kim tiêm sạch; 2) Chương trình 100% bao cao su; 3) Chương trình điều trị cai nghiện và điều trị thay thế và 4) Các chương trình giáo dục cho nhóm nguy cơ cao.

Đầu tiên trong chương trình hành động nhằm làm giảm tác hại phòng lây nhiễm HIV/AIDS phải kể đến dự án thí điểm triển khai can thiệp cho nhóm ma tuý và mại dâm tại quận I – Tp.HCM và quận Đống Đa – Hà Nội thông qua việc thành lập nhóm đồng đẳng, khuyến khích sử dụng bao cao su do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tài trợ vào năm 1993. 

Tiếp đó, vào năm 1995, một chương trình giảm tác hại phòng lây nhiễm được triển khai trên địa bàn 14 tỉnh/thành phố bằng ngân sách nhà nước với hoạt động chủ yếu là giáo dục đồng đẳng.

Trong hai năm 1996 – 1997, hai tổ chức UNAIDS và WHO phối hợp tài trợ chương trình trao đổi bơm kim tiêm và cung cấp bao cao su.

Giai đoạn 1998 – 2000, Dự án VIE96/B07 nhằm giảm thiểu tác hại cho nhóm ma tuý do UNDCP (UNODC) tài trợ đã được triển khai tại các tỉnh/thành phố Hải Phòng, Lạng Sơn, Hà Nội, Quảng Ninh, Thái Nguyên và Nghệ An.

Từ năm 2000 đến nay, các hoạt động can thiệp được triển khai một cách rộng rãi bằng các dự án của FHI, Quỹ Ford, ADB, DFID… Đồng thời, liệu pháp điều trị thay thế cho người nghiện bằng Methadone cũng đang nằm trong kế hoạch thí điểm của các dự án…

Một số mô hình nằm trong chương trình này vẫn đang được tiếp tục triển khai như:

- Hoạt động trao đổi bơm kim tiêm tại tỉnh Điện Biên do ADB tài trợ

- Mô hình can thiệp toàn diện trên nhóm nghiện chích ma tuý tại tỉnh Lạng Sơn do Quỹ Ford tài trợ

- Mô hình can thiệp giảm thiểu tác hại dự phòng lây nhiễm HIV/AIDS cho nhóm nghiện chích ma tuý tại thị xã Cẩm Phả - Quảng Ninh cho FHI tài trợ

- Chương trình khuyến khích sử dụng 100% bao cao su tại tỉnh Hà Tây do WHO tài trợ  (được mở rộng tại 21 tỉnh/thành với sự hỗ trợ của DFID và NORAD)

- Các mô hình can thiệp cho nhóm quần thể di động: World Vision với nhóm lái xe, ngư dân, thuỷ thủ; FHI với nhóm xe ôm, cắt tóc, đánh giày, công nhân; FHI với nhóm gái mại dâm, chủ nhà hàng khách sạn, phụ nữ làm nghề tự do, công nhan xây dựng

- Dự án phòng chống AIDS khu vực châu Á với mục tiêu nâng cao năng lực cho chính phủ và cộng đồng, thực hiện hiệu quả chương trình phòng chống AIDS liên quan đến ma tuý.

Tuy chương trình giảm tác hại phòng lây nhiễm thời gian qua đã đạt được những kết quả nhất định, nhưng những hạn chế cần khắc phụ vẫn còn nhiều. Các mô hình chủ yếu còn mang tính thí điểm; diện bao phủ của dự án hẹp nên không có khả năng khống chế lây nhiễm HIV. Công tác thông tin giáo dục truyền thông về giảm tác hại còn ít, do đó ngoài địa bàn hoạt động của dự án, khái niệm về giảm tác hại còn mới mẻ với nhiều người dân. Các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến giảm tác hại cũng chưa đầy đủ. Chưa có sự đồng thuận và phối hợp chặt chẽ giữa các bộ ngành trong việc triển khai các biện pháp can thiệp. Việc điều trị thay thế cho người nghiện chích bằng Methadone và Neltraxol dù đã được thử nghiệm thành công nhưng vẫn chưa được triển khai.

Để hoạt động giảm tác hại phòng lây nhiễm trong thời gian tới phát huy hiệu quả hơn nữa, Bộ Y tế đã đề ra một số khuyến nghị và các nhóm giải pháp như: cho triển khai rộng rãi mô hình cung cấp và trao đổi bơm kim tiêm, phân phát bao cao su, triển khai thí điểm mô hình điều trị thay thế; Xây dựng và ban hành các văn bản pháp lý liên quan đến giảm tác hại, phòng lây nhiễm HIV; Tăng cường hơn nữa sự phối hợp và hợp tác liên ngành; Coi can thiệp giảm tác hại là một chương trình can thiệp toàn diện, không chỉ đơn thuần là bao cao su, bơm kim tiêm, mà còn gồm truyền thông, giáo dục, hỗ trợ tâm lý, điều trị cai nghiện, điều trị thay thế…; Huy động sự tham gia tích cực của gia đình, người dùng ma tuý và cộng đồng; Lựa chọn các mô hình can thiệp phù hợp điều kiện thực tế của Việt Nam; Tiến hành can thiệp sớm và triển sâu rộng trên cả nước; và cuối cùng là cần tăng cường hơn nữa sự hợp tác quốc để tận dụng sự hỗ trợ về kinh phí, đào tạo về chuyên môn và kinh nghiệm triển khai chương trình.

Sơn Nam