Đánh mất, tìm về cùng với sự mong manh của tình yêu

“Không sợ hãi là điều mà tình yêu tìm kiếm,” Hannah Arendt đã viết như thế trong tuyệt phẩm đầu tay về tình yêu và mất mát. “Mà cái không sợ hãi đó chỉ tồn tại trong cái bình tĩnh không thể bị lay chuyển bởi những sự kiện được mong đợi sẽ xảy ra trong tương lai…Vậy nên chỉ một thời điểm thích hợp duy nhất là hiện tại, là bây giờ.”

Đó là một quan sát tuyệt vời, một sự thật cơ bản là chúng ta có thể thấy – và được lưu trữ chỉ bằng cái nhìn thoáng qua – trong những khoảnh khắc hiếm hoi của sự thuần khiết,  tan biến trong phút chốc vào những gì mà Borges biết là đúng về bản chất của con người: đó là khoảng thời gian mà bản chất của chúng ta hình thành. 

Là những sinh vật được cấu thành bởi thời gian, chúng ta sống ở hiện tại, ở quá khứ và ở tương lai cùng một lần, liên tục bị lay chuyển bởi nỗi sợ hãi, niềm hi vọng, tất cả những sự lo âu, những dự đoán, đều là cái giá chúng ta trả cho hồi hải mã hùng vĩ của mình – đó là chiến thắng của một ý thức có khả năng tham chiếu ký ức và kinh nghiệm của nó trong quá khứ, có khả năng dự đoán mục tiêu và mong muốn của nó ở tương lai, và có khả năng nhận thức nỗi tuyệt vọng sâu thẳm nhất và cả những giấc mơ tươi sáng nhất.

Điều này, như Elizabeth Gilbert quan sát sau khi đánh mất tình yêu của đời mình, tại sao tình yêu và sự mất mát lại có một vài điểm tương đồng – trong khi một thứ là “loại năng lực không thể tiên đoán hay kiểm soát,” cái còn lại thì “đến và đi vô định… không theo kế hoạch của ta, hoặc mong muốn của ta [và] sẽ làm bất cứ điều gì, bất cứ khi nào nó muốn.”

Từ đó nảy sinh ra một phương trình cơ bản mà chúng ta chấp nhận nó như một hàm số của sự sống, như một tiếng vang của các định luật cơ bản. Chúng ta chấp nhận nó một cách vô thức, hoặc vô thức nhưng miễn cưỡng, nhưng nó là một sự hỗn độn được định sẵn không kể sự đồng ý của ta: Chúng ta yêu, rồi chúng ta đánh mất. Chúng ta đánh mất những người thân yêu của mình – có thể đó là cái chết hoặc sự chia rẽ của tương lai - hoặc chúng ta đánh mất chính mình. (Đây cũng là lý do tại sao hoa làm chúng ta cảm động.)

Nhưng nếu chúng ta đủ may mắn, đủ cứng đầu, chúng ta yêu, rồi chúng ta mất thì sự mất mát sẽ lại mở ra nhiều tình yêu hơn – tình yêu luôn khác biệt, bởi vì mỗi tình yêu đều không thể lặp lại và cũng không thể thay thế – ở bên kia của đau buồn; tình yêu không tưởng từ vùng đất cằn cỗi của sự mất mát, tình yêu mà không có mất mát, một khi tìm ra, sẽ khiến thế giới cảm thấy choáng ngợp. 

Bởi vì đây là hai trải nghiệm tiêu tốn nhất và cũng là to lớn nhất của con người, những cái mác mà chúng ta cố gắng chất chứa và phân loại nhất định là quá nhỏ - như với tình yêu, và với mất mát. (Đây là những gì Joan Didion đã ghi lại theo quan sát của cô ấy rằng "đau buồn, khi nó xảy đến, sẽ không như ta mong đợi.") 

Tất cả những điều này, cùng với sự tinh tế của nó trở nên sống động hơn bao giờ hết trên các trang giấy của Lost & Found của tác giả Kathryn Schulz - một tập hồi ký cá nhân, lại vừa như cuộc tìm hiểu hiện sinh về hai vũ trụ vĩ đại (được và mất) của đời người.

Sau khi nghe chính cô ấy nói "Tôi mất cha vào tuần trước" – cha cô, người cô đã họa một bức chân chân dung đầy trìu mến và ngưỡng mộ như thể "một phần của Socrates* và một phần của Tevye*," một nhân vật hào sảng, tựa một vị thần với "giọng nói bùng nổ, ngữ âm nặng nề, một bộ óc ghê gớm, một bộ râu của giáo sĩ Do Thái, một cái bụng của ông già Noel và cử chỉ của Người Vitruvian ” – Schulz nghĩ ngợi:

“Có lẽ vì tôi vẫn còn đang chìm đắm trong những ngày đầu tang tóc đau thương, khi mà thế giới vốn đang quen thuộc trở nên lạ lẫm và khó có thể chấp nhận được, tôi thực sự bị choáng ngợp, thứ cảm giác chưa từng có trước đây, bởi sự kỳ lạ của cụm từ này. Rõ ràng là không phải là kiểu cha và tôi lạc nhau trong một buổi dã ngoại, hay biến mất như một tài liệu quan trọng trong văn phòng lộn xộn. Và khác với những cách nói xiên xẹo khác về cái chết, cách nói này chẳng có vẻ gì là tù túng hay sáo rỗng. Nó có vẻ dễ hiểu, ai oán, rầu rĩ và cô đơn, như chính nỗi đau vậy. Ngay từ lần đầu tiên tôi nói về nó, vào ngày hôm đó qua điện thoại, tôi có cảm giác như thể một thứ gì đó mà tôi có thể sử dụng, như cách một người dùng xẻng hoặc một cái kéo chuông: rung rinh và lạnh lẽo, trong đó chứa đựng một chút tuyệt vọng và một chút cam chịu, chính xác hơn là sự bối rối và hoang vắng khi mất đi người thân của mình.”

Cuối cùng cô nhận ra rằng từ gốc của từ này thực chất cũng là một từ tương tự miêu tả trải nghiệm mất mát:

Động từ "to lose" ban đầu có nghĩa là chìm trong đau khổ; liên quan đến từ "lorn" trong "forlorn." Xuất phát từ một từ tiếng Anh cổ có nghĩa là diệt vong, và xuất phát từ một từ thậm chí còn cổ hơn có nghĩa là tách biệt hoặc cắt rời. Mãi sau này, vào thế kỷ thứ mười ba, mới xuất hiện ý thức hiện đại về việc đặt đồ nhầm vị trí; một trăm năm sau đó, "to lose" có nghĩa là không thắng. Vào thế kỷ XVI, chúng ta bắt đầu “to lose” tâm trí; đến thế kỷ XVII, tới lượt trái tim của chúng ta. Nói cách khác, vòng tròn của những gì chúng ta có thể “to lose” vốn bắt đầu với cuộc sống của mỗi người và không ngừng mở rộng kể từ đó. Cảm giác mất mát đối với tôi sau khi cha qua đời: giống như việc một thế lực không ngừng gia tăng phạm vi hoạt động, dần dần xâm chiếm, mở rộng địa hình.

Tác phẩm nghệ thuật từ The Heart and the Bottle bởi Oliver Jeffers — một câu chuyện ngụ ngôn minh họa về tình yêu và sự mất mát

Khía cạnh khó hiểu nhất của đau buồn là bản chất phân dạng của nó - một thân cây vĩ đại của sự mất mát, khi mà cành cây đâm vào thực tại tầm thường, trở nên vụn vỡ thành trăm mảnh mất mát cho đến khi chúng ta nhìn lại thế giới (như câu thơ đáng yêu của Lisel Mueller đã nói) "như thể mọi thứ tồn tại là để mất đi, và vì mất đi mà trở nên quý giá”. Những thứ nhỏ nhặt mà chúng ta đánh mất trở nên quý giá đến mức chúng ta bật khóc, vì cuốn sách rơi khỏi giỏ xe đạp trên đường về nhà, cái cành cây tầm thường kéo theo thân cây chẳng đủ sức để chống chọi. Đó là một trải nghiệm phổ quát, mà Schulz thu được thông qua thi pháp tuyệt vời trong tâm trí đặc biệt của cô ấy:

“Giống như một dạng tình yêu bị rối loạn chức năng, mà ở một mức độ nào đó, đau buồn không có ranh giới; Hiếm khi trong lúc vấp ngã khó khăn ấy, tôi có thể phân biệt được nỗi đau khổ của mình với những mất mát trong nỗi buồn về cha mình.

[…]

Đây là bản chất tham lam, thiết yếu của sự mất mát: không phân biệt, nó bao gồm cái thông thường và hệ quả, cái cụ thể và cái trừu tượng, đơn giản là sai chỗ và sẽ biến mất vĩnh viễn. Chúng ta thường sẽ ngó lơ phạm vi thực sự của nó nếu có thể, nhưng trong khoảng thời gian sau khi cha tôi qua đời, tôi không thể ngừng nhìn vào thực hiện, nơi nơi đều là dấu vết của những mất mát trong quá khứ và tương lai trước mắt.”

Cô ấy trải qua nỗi đau cũng vào thời điểm mà tất cả chúng ta, bất kể bản chất của sự mất mát cá nhân đó là gì, đang cùng nhau vượt qua cái mà các nhà khoa học ngày nay gọi là “đau buồn sinh thái” - chỉ một thế kỷ rưỡi sau khi sinh thái học ra đời - dựa theo mô hình phân dạng [fractal]:

“Bản chất của thế giới là phù du, các sông băng và sinh vật trong hệ sinh thái chỉ tồn tại trong khoảng thời gian nhất định, tốc độ nó thay đổi nhanh như cách thời gian trôi đi, như thể những người còn sống tới ngày nay đã được phép chứng kiến sự đổi thay này từ góc độ bi thảm của vĩnh hằng. Mọi thứ đều mong manh, mọi thứ đều có vẻ dễ bị tổn thương; ý niệm về sự mất mát bủa vây tôi, một sự tồn tại bị ẩn dấu mà chỉ xuất hiện khi ta đau buồn. 

Những bông hoa dại được ép từ khu thảo mộc của Emily Dickinson, bao gồm cả những loài hiện đang có nguy cơ tuyệt chủng hoặc đã tuyệt chủng.

Bởi vì mọi thứ bất chợt trở nên thật mong manh - hay đúng hơn, bởi vì mất mát bất ngờ cho ta biết rằng chúng ta thực ra là “loài sinh vật mong manh” - đau buồn tự biến nó trở thành một loại keo cố gắng gắn kết những mảnh vụn vỡ của thế giới ta quen thuộc. Trong một đoạn văn dưới cái nhìn sâu sắc và nhạy cảm hiếm có, về việc những khía cạnh nào của sự mất mát là nghịch lý nhất và bị suy diễn nhiều nhất, cô ấy viết:

“Tôi nghĩ rằng hầu hết mọi người ít nhất đều có chút sợ hãi khi không còn đau buồn. Tôi biết vì tôi đã từng. Tuy nhiên, nỗi buồn của chúng ta có thể khủng khiếp đến mức nào, chúng ta hiểu rằng nó được tạo ra từ hình ảnh của tình yêu, rằng nó có chung những đặc điểm của người mà chúng ta thương tiếc. Có thể có một ngày trong đời bạn quỳ gối bởi một chiếc mũ lưỡi trai xanh đã phai màu hay một chiếc túi tote đầy dụng cụ đan móc hay âm thanh của một bản concerto cho piano của Brahms… Vậy thì, một phần của điều khiến ta đau buồn lại trở nên thu hút, đó là vì nó dường như đã cho chúng ta điều mà cuộc sống không còn có thể cho được nữa: một sợi dây kết nối liên tục, mạnh mẽ về mặt cảm xúc với người đã khuất. Và do đó, thật dễ dàng để nhận thấy rằng một khi món quà ảm đạm đó không còn nữa, thì người chúng ta yêu bằng cách nào đó cũng sẽ ra đi nhiều hơn (hàm ý tương tự câu: một người chỉ thật sự mất đi khi không còn ai nhớ về họ nữa).

Và đó là mối quan hệ kỳ lạ của chúng ta với sự đau buồn. Trong những ngày đầu, chúng ta ước rằng nó kết thúc; sau này, chúng ta sợ rằng nó sẽ xảy ra. Và cuối cùng khi sự đau buồn bắt đầu dịu đi, ta dường như cũng không cảm thấy tốt hơn là bao, mà có khi lại giống như cảm giác mất mát gì đó.”

Suy nghĩ về việc những mất mát sâu sắc nhất khiến ta đau đớn như thế nào “không phải vì họ bất chấp thực tế mà vì họ tiết lộ điều đó,” cô ấy nói thêm:

“Một trong nhiều thứ mà sự mất mát dạy ta là cách điều chỉnh cảm giác về quy mô, cho chúng ta thấy thế giới thực sự: khổng lồ, phức tạp và bí ẩn đến nỗi không có gì lớn hơn để mất - và ngược lại, cũng không có nơi nào nhỏ hơn để cho một cái gì đó bị mất ở đó… Giống như kinh hãi và đau buồn, có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, mất mát có khả năng thay đổi kích cỡ của chúng ta so với môi trường xung quanh ngay lập tức; chúng ta không nhỏ đi và thế giới cũng không lớn hơn khi một thứ quan trọng biến mất.

Chính sự điều chỉnh cảm giác khắc nghiệt về việc trở thành trung tâm, có năng lực và quyền lực đã khiến cho những tổn thất dù là nhỏ nhặt cũng khó chấp nhận được. Đánh mất một thứ gì đó là một hành động vô cùng khiêm tốn. Nó buộc chúng ta phải đương đầu với những giới hạn của tâm trí… Nó buộc chúng ta phải đương đầu với những giới hạn của lý chí: thực tế là chúng ta bất lực trong việc bảo vệ những thứ chúng ta yêu thích trước sự thay đổi và cơ hội.                                                          Liminal Worlds by Maria Popova.

Trên hết, nó buộc ta phải đương đầu với giới hạn của sự tồn tại: thực tế là cho dù sớm hay muộn, bản chất của mọi thứ hoặc là biến mất hoặc là diệt vong.”

Tất nhiên, điều này đối nghịch với đặc điểm cơ bản nhất của ý thức chúng ta: là không có khả năng phân giải phủ định của chính nó. Cố gắng hết khả năng trong thực tế ảo của tâm trí, ở một cấp độ sinh vật sâu xa nào đó, chúng ta chỉ đơn giản là không thể hiểu được thực tế của sự không tồn tại, khoảng trống cuối cùng, cái mà Emily Dickinson gọi là "sự trôi dạt vô hạn."