Tôi có đang bị lạm dụng không?

Định nghĩa lạm dụng

Lạm dụng (abuse) là hành vi sử dụng một đối tượng, chức năng, quyền hạn hoặc mối quan hệ vượt quá mục đích chính đáng, sai lệch chuẩn mực xã hội hoặc luật pháp, và gây tổn hại đến cá nhân, tổ chức hoặc hệ thống. Hành vi này thường liên quan đến sự mất kiểm soát, chiếm đoạt, ép buộc hoặc khai thác không lành mạnh một tài nguyên hay con người.

Trong y học và tâm lý học, lạm dụng bao gồm các hình thức như lạm dụng chất (substance abuse), lạm dụng thể chất, tình dục và tâm lý. Trong công nghệ, lạm dụng hệ thống kỹ thuật số như theo dõi trái phép hoặc thao túng thuật toán cũng được xem là hành vi nguy hiểm.

Các hình thức lạm dụng

Lạm dụng không phải là một khái niệm đơn nhất mà bao gồm nhiều hình thức khác nhau tùy theo ngữ cảnh xã hội, đối tượng tác động và phương thức thực hiện. Có nhiều loại bạo lực và lạm dụng. Một số dấu hiệu này là dấu hiệu của bạo hành thể xác hoặc bạo lực gia đình. Một số là dấu hiệu của bạo hành tinh thần và lời nói hoặc lạm dụng tình dục. Các dạng lạm dụng phổ biến:

• Lạm dụng chất gây nghiện: sử dụng rượu, thuốc hoặc ma túy vượt liều lượng hoặc không theo chỉ định, dẫn đến nghiện và tổn thương thần kinh.
• Lạm dụng thể chất: hành vi cố ý gây tổn hại cơ thể người khác bằng bạo lực như đánh đập, bỏ đói, nhốt kín.
• Lạm dụng tình dục: hành vi ép buộc liên quan đến tình dục mà không có sự đồng thuận, gây sang chấn nghiêm trọng.
• Lạm dụng tâm lý: sỉ nhục, đe dọa, thao túng hoặc kiểm soát cảm xúc một cách có hệ thống.
• Lạm dụng quyền lực: sử dụng vị thế, chức vụ hoặc thẩm quyền để thao túng, bóc lột hoặc trục lợi từ người khác.

Lạm dụng trong môi trường gia đình và xã hội

Lạm dụng trong gia đình là hiện tượng phổ biến nhưng ít được nhận diện do thường xảy ra trong không gian riêng tư và bị che giấu dưới danh nghĩa tình thân hoặc quyền nuôi dưỡng. Người gây lạm dụng có thể là cha mẹ, vợ chồng, anh chị em hoặc người giám hộ. Hình thức có thể bao gồm bạo hành thể chất, kiểm soát tài chính, cô lập xã hội hoặc đe dọa liên tục.

Trẻ em lớn lên trong môi trường có hành vi lạm dụng có nguy cơ cao bị rối loạn tâm lý như rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), trầm cảm, lo âu, kém phát triển nhận thức và hình thành hành vi hung tính. Ngoài ra, trẻ cũng có khả năng tái diễn hành vi bạo lực trong tương lai với bạn bè, con cái hoặc cộng đồng.

Lạm dụng cũng có thể xảy ra trong các tổ chức như nhà trường, nơi làm việc hoặc cộng đồng tôn giáo. Các yếu tố làm tăng nguy cơ lạm dụng ở cấp tổ chức gồm: Cấu trúc quyền lực không minh bạch; Thiếu cơ chế phản hồi và giám sát; Văn hóa im lặng hoặc dung túng.

Lạm dụng công nghệ và thông tin

Lạm dụng công nghệ xảy ra khi con người sử dụng công cụ kỹ thuật số một cách không phù hợp, vượt giới hạn pháp lý hoặc đạo đức nhằm gây hại cho cá nhân hoặc cộng đồng. Điều này đặc biệt phổ biến trong bối cảnh mạng xã hội, hệ thống giám sát và xử lý dữ liệu lớn. Các hành vi thường gặp gồm theo dõi trái phép, tấn công quyền riêng tư, thao túng thuật toán, phát tán thông tin sai lệch hoặc ép buộc kỹ thuật số. Một số dạng cụ thể:

• Cyberbullying: đe dọa, lăng mạ hoặc bôi nhọ qua nền tảng trực tuyến
• Doxxing: công khai trái phép thông tin cá nhân nhằm gây áp lực hoặc tổn hại
• Surveillance abuse: lạm dụng thiết bị giám sát hoặc phần mềm theo dõi hành vi người dùng.
• Manipulation through AI: sử dụng trí tuệ nhân tạo để điều hướng hành vi tiêu dùng, bầu cử hoặc quyết định cá nhân.

Các dấu hiệu của sự lạm dụng

Các dấu hiệu của sự lạm dụng bao gồm:

Theo dõi mọi thứ bạn làm

• Theo dõi những gì bạn đang làm mọi lúc hoặc hỏi bạn đang ở đâu và đang ở với ai từng giây từng phút trong ngày
• Yêu cầu mật khẩu của bạn cho các trang mạng xã hội và tài khoản email
• Yêu cầu bạn trả lời ngay lập tức tin nhắn, email hoặc cuộc gọi
• Ngăn cản hoặc làm bạn nản lòng không gặp bạn bè hoặc gia đình
• Ngăn cản hoặc làm bạn nản lòng khi đi làm hoặc đi học

Ghen tuông, kiểm soát hoặc tức giận

• Hành động rất ghen tuông, bao gồm cả việc liên tục cáo buộc bạn gian lận
• Có tính khí nóng nảy, nên bạn không bao giờ biết mình sẽ làm gì hoặc nói gì có thể gây ra vấn đề
• Kiểm soát cách bạn chi tiêu tiền của mình
• Kiểm soát việc sử dụng thuốc hoặc biện pháp tránh thai
• Đưa ra những quyết định hàng ngày mà bạn thường tự quyết định (như mặc gì hoặc ăn gì)

Làm bạn mất phẩm giá

• Hạ thấp bạn, chẳng hạn như xúc phạm ngoại hình, trí thông minh hoặc hoạt động của bạn
• Làm nhục bạn trước mặt người khác
• Phá hủy tài sản hoặc những thứ bạn quan tâm
• Đổ lỗi cho bạn vì những cơn bộc phát bạo lực của anh ấy hoặc cô ấy

Làm tổn thương hoặc đe dọa làm tổn thương bạn hoặc người thân của bạn về mặt thể xác

• Đe dọa làm hại bạn, trẻ em hoặc những người khác hoặc vật nuôi trong gia đình bạn
• Làm bạn bị thương về mặt thể chất (như đánh, tát, đẩy, xô đẩy, đấm, tát, đá hoặc cắn)
• Sử dụng (hoặc đe dọa sử dụng) vũ khí chống lại bạn
• Đe dọa làm hại bản thân khi tức giận với bạn
• Đe dọa sẽ giao nộp bạn cho chính quyền vì hành vi phạm pháp nếu bạn báo cáo bị lạm dụng thể chất

Buộc bạn phải quan hệ tình dục hoặc thực hiện các hoạt động thân mật khác

• Ép buộc bạn quan hệ tình dục khi bạn không muốn bằng vũ lực hoặc đe dọa
• Giả sử rằng sự đồng ý cho một hành vi tình dục trong quá khứ có nghĩa là bạn phải tham gia vào các hành vi tương tự trong tương lai
• Giả sử rằng sự đồng ý cho một hoạt động có nghĩa là sự đồng ý cho hoạt động trong tương lai hoặc mức độ thân mật tăng lên (ví dụ, giả sử rằng hôn nhau sẽ dẫn đến quan hệ tình dục mỗi lần).

Nếu bạn nghĩ ai đó đang ngược đãi bạn, hãy tìm kiếm sự giúp đỡ từ các chuyên gia.

Hậu quả của hành vi lạm dụng

Lạm dụng, dù ở hình thức nào, đều gây ra hậu quả tiêu cực lâu dài cả về sức khỏe thể chất, tinh thần và xã hội. Trên phương diện cá nhân, người bị lạm dụng dễ phát triển các bệnh lý tâm thần như trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn nhân cách hoặc rối loạn stress sau sang chấn (PTSD). Trên quy mô xã hội, lạm dụng gây xói mòn niềm tin, rạn nứt quan hệ xã hội và phát sinh chi phí y tế – xã hội cao.

Các hậu quả phổ biến được phân nhóm như sau:

• Tâm thần: Trầm cảm, lo âu, mất ngủ, rối loạn cảm xúc
• Thể chất: Chấn thương, suy giảm miễn dịch, nghiện chất
• Xã hội: Ly hôn, bạo lực thế hệ, giảm năng suất lao động
• Kinh tế: Tăng chi phí điều trị, thất nghiệp, nghèo hóa

Nạn nhân của lạm dụng cũng có nguy cơ chuyển hóa sang vai trò người gây hại trong tương lai nếu không được can thiệp kịp thời. Đây là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến vòng xoáy tái diễn hành vi bạo lực giữa các thế hệ.

Dấu hiệu của một mối quan hệ không lành mạnh