Tâm thần phân liệt - Một số thông tin cần biết Chủ Nhật, 14/07/2024, 00:00

Tâm thần phân liệt là gì?

Tâm thần phân liệt là một tình trạng sức khỏe tâm thần có thể ảnh hưởng sâu sắc đến "nhận thức" của một người, đặc biệt ảnh hưởng đến cách họ suy nghĩ, cảm nhận và hành xử. Nó thường được đặc trưng bởi ảo giác, hoang tưởng, suy nghĩ và hành vi vô tổ chức. Những triệu chứng này thường đi kèm với niềm tin phi lý tách các cá nhân bị tâm thần phân liệt khỏi thực tế.

Trước khi tìm hiểu sâu hơn về căn bệnh này, điều quan trọng chúng ta phải nhận ra rằng tâm thần phân liệt tồn tại cùng phổ với các rối loạn khác nhau dựa trên mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng. Theo Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ, mức độ nghiêm trọng của tâm thần phân liệt của một người được xác định bởi mức độ ảnh hưởng của những dấu hiệu này đến cuộc sống của họ. Do đó, khi một người thể hiện những quyết định hoặc hành vi bướng bỉnh hoặc phi logic không có nghĩa là người đó bị tâm thần phân liệt. Và việc chẩn đoán có bị bệnh hay không cần được sự thăm khám của bác sĩ chuyên khoa.

Tỷ lệ mắc bệnh? Nam hay nữ có nguy cơ mắc bệnh nhiều hơn?

Trên toàn thế giới, tỷ lệ hiện mắc của tâm thần phân liệt là khoảng 1%. Tỷ lệ này có thể khác nhau giữa nam và nữ và tương đối hằng định ở các nền văn hoá khác nhau.

Tâm thần phân liệt khởi phát có xu hướng xảy ra sớm hơn ở nam giới so với nữ giới. Tuổi khởi phát trung bình là từ những năm đầu đến giữa tuổi 20 ở nữ giới và sớm hơn một chút ở nam giới; khoảng 40% nam giới khởi phát giai đoạn đầu tiên trước 20 tuổi. Khởi phát hiếm khi xuất hiện ở thời thơ ấu, nhưng khởi phát ở tuổi vị thành niên sớm hoặc khởi phát muộn (khi đó đôi khi được gọi là hoang tưởng kỳ quái) có thể xảy ra.

Tại Việt Nam, tâm thần phân liệt chiếm tỷ lệ 0,3-0,5% dân số, thường khởi phát vào cuối tuổi vị thành niên và những năm 20 tuổi.

Nguyên nhân, các yếu tố nguy cơ

Thật không may, nhiều nguyên nhân gây tâm thần phân liệt vẫn chưa được biết, nhưng các nghiên cứu cho thấy vai trò bệnh sinh có liên quan đến sự tương tác giữa gen và một loạt các yếu tố môi trường có thể gây ra bệnh tâm thần phân liệt.

• Yếu tố di truyền: Các nghiên cứu cho thấy tâm thần phân liệt có vai trò di truyền liên kết đa gen, đa nhân tố. Nếu tiền sử gia đình có một trong cha mẹ mắc tâm thần phân liệt, con có nhiều khả năng mắc bệnh.
• Yếu tố tâm lý: Thường xuyên tiếp xúc với căng thẳng và nguy hiểm, trải nghiệm đau thương và nghèo đói trong cuộc sống có thể ảnh hưởng đến sự khởi phát và tiến trình của bệnh tâm thần phân liệt.
• Yếu tố sinh học: Một số nghiên cứu chỉ ra rằng sự biến đổi các chất dẫn truyền thần kinh (dopamine, serotonin và N-methyl-D-aspartate NMDA) và yếu tố nuôi dưỡng thần kinh (BDNF) có liên quan đến các triệu chứng tâm thần phân liệt.
• Yếu tố sử dụng chất: Có mối quan hệ chặt chẽ việc sử dụng cần sa và bệnh tâm thần phân liệt. Hoặc việc sử dụng thuốc thần kinh ở thanh thiếu niên.
• Yếu tố khác: Vấn đề mang thai và sinh nở, chẳng hạn như không có đủ dinh dưỡng trước hoặc sau khi sinh, nhẹ cân hoặc tiếp xúc với độc tố hoặc vi rút trước khi sinh có thể làm suy yếu sự phát triển của não.

Triệu chứng

Một người bị tâm thần phân liệt thường không thể phân biệt giữa trải nghiệm thực tế và trí tưởng tượng. Ngoài ra, các dấu hiệu của tâm thần phân liệt có thể được phân loại thành 3 loại chính: triệu chứng dương tính, âm tính và thiếu tổ chức. Các triệu chứng dương tính có nghĩa là những đặc điểm đang được "thêm vào" vào tâm trí và hành vi của một người do tâm thần phân liệt, trong khi các triệu chứng âm tính là những đặc điểm đang được "loại bỏ".

Triệu chứng dương tính

• Ảo giác là nhận thức sai lầm về thực tế. Những người bị tâm thần phân liệt có thể gặp một loạt các ảo giác liên quan đến cả năm giác quan: thị giác, thính giác, xúc giác, khứu giác và ảo vị giác. Họ thường nhận thức được một thực tế mà những người khác không nhận thấy. Ví dụ, thông thường những người bị tâm thần phân liệt nghe thấy "giọng nói" không tồn tại hướng dẫn họ làm hại bản thân hoặc người khác. 
• Hoang tưởng là những niềm tin sai lầm cố định. Những người bị tâm thần phân liệt có thể giữ những suy nghĩ dai dẳng, không thực tế về thực tế, ngay cả khi những người khác đưa ra bằng chứng chứng minh họ sai. Ví dụ, họ có thể tin rằng họ đang bị người lạ theo dõi, rằng TV đang nói chuyện trực tiếp với họ hoặc thức ăn của họ bị nhiễm độc.
• Rối loạn khả năng suy nghĩ là một quá trình suy nghĩ mà người đó hoặc người khác khó theo dõi. Triệu chứng này gây khó khăn cho những người khác trong việc theo dõi hoặc hiểu được dòng chảy logic của ngôn ngữ ở những người bị tâm thần phân liệt. Trong một số trường hợp, lời nói của họ có thể trở nên hoàn toàn không mạch lạc hoặc dừng lại hoàn toàn.
• Hành vi thể chất bất thường đề cập đến những hành động bất thường hoặc không phù hợp với tính cách của cá nhân. Các hành vi bất thường phổ biến ở những người bị tâm thần phân liệt bao gồm kích động, nhịp điệu, ngớ ngẩn và thiếu vận động.

Triệu chứng âm tính

• Thiếu hụt ảnh hưởng: thiếu sự biểu cảm bằng nét mặt, giao tiếp bằng mắt và cử chỉ. Những người bị tâm thần phân liệt dường như có kỹ năng giao tiếp và cảm xúc của họ bị "lấy ra" khỏi họ, tạo ra một đặc điểm phân liệt.
• Thiếu hụt giao tiếp: ngôn ngữ nghèo nàn, thiếu diễn đạt thông tin.
• Thiếu hụt quan hệ: thiếu sự quan tâm đến các hoạt động xã hội và các mối quan hệ (phẳng lặng cảm xúc).
• Mất ý chí: thiếu động lực để hoàn thành một số nhiệm vụ nhất định.

Triệu chứng thiếu tổ chức

• Suy nghĩ và lời nói bối rối và rối loạn
• Khó khăn với việc nói logic
• Hành vi bất thường

Bệnh được chẩn đoán như thế nào?

Chẩn đoán tâm thần phân liệt thường cần một quá trình, vì một số triệu chứng thường bị bỏ qua hoặc đánh giá thấp. Không có xét nghiệm xác định nào cho bệnh tâm thần phân liệt. Chẩn đoán dựa trên đánh giá toàn diện về tiền sử, triệu chứng và dấu hiệu. Thông tin từ các nguồn bên ngoài, chẳng hạn như thành viên gia đình, bạn bè, giáo viên và đồng nghiệp, thường rất quan trọng.

• Điện não đồ (EEG), được sử dụng để kiểm tra hoạt động của não cho các mô hình bất thường có thể chỉ ra tâm thần phân liệt hoặc các rối loạn tâm thần khác. Nếu bất thường được phát hiện, nó cho thấy khả năng cao hơn của tình trạng này. Tuy nhiên, đây không phải xét nghiệm xác định bệnh.
• Đánh giá sức khỏe tâm thần chỉ nên được thực hiện bởi các bác sĩ lâm sàng tâm lý được công nhận, những người có đủ điều kiện để chẩn đoán chính thức các tình trạng như tâm thần phân liệt. Các chuyên gia sẽ chẩn đoán bệnh dựa trên tiêu chuẩn lâm sàng, kết hợp các yếu tố tiền sử, triệu chứng của người bệnh.

Nếu bệnh không được phát hiện kịp thời thì có nguy hiểm không? Biến chứng của bệnh là gì?

• Nguy cơ tự sát: Khoảng 5% - 6% bệnh nhân tâm thần phân liệt tự sát thành công, khoảng 20% có toan tự sát một hoặc nhiều lần. Hành vi tự sát đôi khi là để đáp ứng với ảo thanh ra lệnh làm hại bản thân hoặc người khác.
• Nguy cơ kích động, bạo lực: các nghiên cứu cho thấy tâm thần phân liệt có liên quan đến các hành vi kích động, bạo lực. Các hành vi kích động có thể gặp như lời nói gây hấn, hành vi gây hấn với người khác, đập phá đồ đạc hoặc tự làm tổn thương bản thân.
• Ngoài ra, khi bệnh tâm thần phân liệt không được điều trị hoặc điều trị không phù hợp có thể làm gia tăng xuất hiện các triệu chứng âm tính, nhận thức làm suy giảm chức năng nghề nghiệp và xã hội, gia tăng gánh nặng cho gia đình và xã hội.

Không có "cách chữa trị" cho tâm thần phân liệt, và nó thường là một tình trạng suốt đời. Tuy nhiên, có nhiều cách để quản lý và giảm bớt các triệu chứng. Các lựa chọn điều trị bao gồm liệu pháp trò chuyện, đánh giá xây dựng kỹ năng, và, trong một số trường hợp, thuốc và can thiệp có sự hỗ trợ của thiết bị. Để biết thêm thông tin chi tiết, vui lòng tham khảo ý kiến của các chuyên gia về sức khỏe tâm thần.

Những hiểu lầm phổ biến

Lầm tưởng: Tâm thần phân liệt gây ra rối loạn nhận dạng phân ly

Điều này không đúng. Tâm thần phân liệt và rối loạn nhận dạng phân ly (DID), trước đây được gọi là rối loạn đa nhân cách, là những tình trạng riêng biệt. Mặc dù cả hai đều liên quan đến các triệu chứng phân ly, nhưng chúng không giống nhau và không thuộc cùng một loại rối loạn sức khỏe tâm thần.

Lầm tưởng: Những người bị tâm thần phân liệt rất nguy hiểm

Đây là một quan niệm sai lầm phổ biến. Mặc dù một số cá nhân bị rối loạn tâm thần có thể biểu hiện hành vi hung hăng, nhưng điều này không đúng với tất cả mọi người bị tâm thần phân liệt. Theo Medical News Today, chỉ có khoảng 10% những người bị rối loạn tâm thần có thể hành động hung hăng đối với bản thân hoặc người khác. 90% còn lại không gây bạo lực và trên thực tế, có nhiều khả năng là nạn nhân của bạo lực hơn là thủ phạm.

Lầm tưởng: Các triệu chứng tâm thần phân liệt là như nhau đối với tất cả mọi người

Tâm thần phân liệt không có mức độ nghiêm trọng đồng đều trên tất cả các cá nhân. Giống như nhiều rối loạn sức khỏe tâm thần, tâm thần phân liệt tồn tại trên một phổ, có nghĩa là mức độ nghiêm trọng và bản chất của các triệu chứng có thể rất khác nhau. Ví dụ, theo ghi nhận của Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia, một số cá nhân có thể gặp các triệu chứng loạn thần không liên tục, trong khi những người khác có thể có những đặc điểm dai dẳng hơn.

Lưu ý cuối cùng

Tâm thần phân liệt là một tình trạng sức khỏe tâm thần phức tạp và nhiều mặt, ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống của những người bị ảnh hưởng. Mặc dù các triệu chứng của tâm thần phân liệt có thể nghiêm trọng và đầy thách thức, nhưng điều quan trọng cần nhớ là với sự điều trị và hỗ trợ thích hợp, những người bị tâm thần phân liệt cũng có thể có cuộc sống trọn vẹn. Can thiệp sớm, điều trị liên tục và dùng thuốc có thể giúp kiểm soát các triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống. Nếu bạn hoặc ai đó bạn biết đang gặp các triệu chứng có thể chỉ ra tâm thần phân liệt, hãy tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp là điều cần thiết. Nhận thức, lòng trắc ẩn và sự hiểu biết là chìa khóa để hỗ trợ những người sống chung với tình trạng này và phá vỡ sự kỳ thị thường liên quan đến nó.

Lưu ý: Nội dung bài viết chỉ có tính chất tham khảo, không thay thế cho việc chẩn đoán và điều trị y khoa. Khi có dấu hiệu nghi ngờ, người bệnh cần đến khám tại các bệnh viện chuyên khoa.

Wynn Su tổng hợp

Tham khảo:

• https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/schizophrenia/symptoms-causes/syc-20354443#:~:text=Overview,arent%20observed%20by%20others.
• https://www.psychiatry.org/patients-families/schizophrenia/what-is-schizophrenia
• https://www.verywellmind.com/positive-symptoms-in-schizophrenia-2953124
• https://www.verywellmind.com/negative-symptoms-in-schizophrenia-2953123
• https://www.jpn.ca/content/45/5/322.abstract 
• https://www.medicalnewstoday.com/articles/schizophrenia-stereotypes#:~:text=A%20common%20misconception%20about%20schizophrenia,schizophrenia%20often%20exhibit%20violent%20tendencies.
• https://www.msdmanuals.com/professional/psychiatric-disorders/schizophrenia-and-related-disorders/schizophrenia#Symptoms-and-Signs_v1029135
• https://nimh.gov.vn/tam-than-phan-liet-nhung-dieu-can-biet/