Tâm lý ghét trường chuyên Thứ Năm, 20/07/2023, 11:00

Một người bạn viết cho tôi: "Con gái em lớn lên ở Australia, trong một môi trường đặc trưng Australia (ở thành phố nhỏ, đồng quê). Cuối cùng cháu chọn học trường chuyên để phù hợp với nguyện vọng của mình. Ở đây cũng có trường chuyên và hoàn toàn do chính phủ tài trợ, chứ không phải là trường tư".

Trường chuyên, lớp chọn đáp ứng được cả mục tiêu hiệu quả và công bằng trong giáo dục đào tạo.

Về khía cạnh hiệu quả, nguồn lực sẽ được sử dụng hiệu quả nhất khi cung cấp cho những nhóm đối tượng có nhu cầu tương tự nhau; và khi tài năng được nuôi dưỡng, đặt vào môi trường cạnh tranh sẽ mang lại nhiều lợi ích cho xã hội.

Công bằng được xem xét theo các khía cạnh: những người có khả năng tốt hơn nên được tạo điều kiện để phát huy tốt hơn, hay người thổi sáo hay nhất nên được trao cây sáo tốt nhất; xã hội cần hỗ trợ những người yếu thế nhất để không ai bị bỏ lại phía sau; và những người có khả năng như nhau nên được đối xử hay tạo điều kiện như nhau.

Thực tế, trường chuyên lớp chọn đang tồn tại ở nhiều nước trên thế giới và nhà nước đóng vai trò tích cực với mô hình này. Dưới đây là một số ví dụ.

Các nước Bắc Âu và Singapore là những quốc gia có hệ thống giáo dục phổ thông hàng đầu thế giới với hai mô hình khác nhau.

Singapore theo mô hình phổ biến. Từ 1984, họ có chương trình giáo dục đặc biệt cho học sinh năng khiếu, xuất phát từ sáng kiến của Bộ Giáo dục nước này để mỗi học sinh có thể học tập đúng khả năng và năng khiếu của mình. Đầu tiên họ dành cho 0,25% học sinh giỏi nhất, sau đó nâng lên 0,5% và giờ đây là 1%.

Các nước Bắc Âu như Đan Mạch, Na Uy, Phần Lan, Thụy Điển theo triết lý giáo dục bình đẳng, bao trùm. Họ không có trường chuyên, lớp chọn theo kiểu truyền thống. Tuy nhiên, mô hình giáo dục của họ còn cao cấp hơn khi có thể xây dựng chương trình và hướng đi cho từng cá nhân. Nói cách khác là họ có thể chuyên đến từng cá nhân.

Sống động nhất có lẽ là mô hình của Mỹ - cái nôi của kinh tế thị trường. Luật Giáo dục Tiểu học và Trung học Mỹ định nghĩa trẻ có năng khiếu (gifted) là những trẻ có bằng chứng về khả năng đạt thành tích cao trong các lĩnh vực như trí tuệ, sáng tạo, nghệ thuật, năng lực lãnh đạo, hoặc trong các lĩnh vực học thuật cụ thể, và chúng cần các dịch vụ đặc biệt do nhà trường cung cấp để phát triển đầy đủ những khả năng đó.

Theo thống kê, năm học 2017-2018, Mỹ có hơn 3,3 triệu học sinh ở các chương trình năng khiếu trong hơn 55 nghìn trường phổ thông (chủ yếu là trường công). Cũng trong năm này, họ có gần 52 triệu học sinh trong gần 98 nghìn trường học. Như vậy hơn 6% học sinh của Mỹ đang theo học các trường chuyên và lớp chọn. Các trường xếp hạng hàng đầu ở Mỹ chủ yếu là các trường chuyên và đa phần là trường công.

Trở lại Việt Nam, hệ thống trường chuyên, lớp chọn đã rất phát triển, đặc biệt là từ khi Đổi mới đến nay. Đặc điểm quan trọng của trường chuyên, lớp chọn là sự hội tụ của thầy giỏi và trò giỏi.

Các thầy cô không đơn thuần chỉ giỏi về chuyên môn mà còn về sư phạm, khả năng truyền cảm hứng. Rất nhiều thầy cô dạy chuyên kiến thức rộng và uyên bác hơn môn chuyên của họ. Họ chính là những người giúp học sinh xây dựng những ước mơ và hoài bão lớn.

Thực tế cho thấy, phần lớn học sinh Việt Nam được nhận vào các trường đại học hàng đầu thế giới là từ trường chuyên, lớp chọn. Theo các khảo sát chưa đầy đủ, tỷ lệ thành công và đóng góp cho xã hội của nhóm này cũng cao hơn hẳn.

Nhìn rộng và xa hơn, từ kinh nghiệm các nước đi trước, để trở nên phát triển, Việt Nam cần một đội ngũ đông đảo hơn các du học sinh được nhận vào những trường hàng đầu trên thế giới. Hệ thống trường chuyên, lớp chọn là nơi thích hợp nhất để gánh vác trọng trách này. Mô hình này vì thế cần được đầu tư tốt hơn để tạo ra nhiều giá trị cho xã hội hơn trong tương lai. Ở nhiệm vụ khác, hệ thống trường dân tộc nội trú chẳng hạn, đang đảm nhận vai trò đảm bảo công bằng cho những học sinh yếu thế, có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.

Mô hình trường chuyên, lớp chọn hiện nay ở Việt Nam cũng có những bất cập khi quá chú trọng môn chuyên và các kỳ thi học sinh giỏi. Đây là khía cạnh cần cải cách.

Mỗi loại hình giáo dục làm tốt vai trò của mình thì xã hội sẽ phát triển chứ rất khó tìm được một phương án có thể giải quyết toàn bộ các vấn đề. Và, sẽ là không duy lý khi chỉ vì một vài khiếm khuyết mà phủ nhận vai trò của trường chuyên và lớp chọn ở Việt Nam.

Nguồn Huỳnh Thế Du - VNEXPRESS