Autopilot: Bạn có đang sống ở chế độ “không người lái”? Thứ Ba, 08/11/2022, 00:00

Chế độ tự lái là gì?

Đây vốn là một hệ thống phần mềm có thể tự vận hành máy bay trong những điều kiện nhất định. Nó có thể định vị và giữ cho chiếc máy bay di chuyển ở một tốc độ và độ cao nhất định.

Tuy nhiên trong tâm lý học, autopilot là trạng thái sống trong vô thức, mất cảm nhận về những gì đang diễn ra. Cơ thể bạn vẫn hoạt động một cách hệ thống, nhưng tâm trí thì đã “ngoài vùng phủ sóng”. Đây là trạng thái ngược với chánh niệm - những hành động có ý thức ở hiện tại.

Não bộ vận hành chế độ này thế nào?

Theo nhà tâm lý học Daniel Kahneman chia sẻ trong sách Tư Duy Nhanh Và Chậm, con người có hai hệ thống suy nghĩ. Hệ thống 1 là những suy nghĩ tự động, nhanh chóng và vô thức được hình thành từ bản năng và kinh nghiệm. Hệ thống 2 là lối suy nghĩ chậm, đòi hỏi sự chú tâm, nỗ lực và tư duy logic.

Não ta lười biếng nên thường thích hệ thống 1. Khi thực hiện những hành động ít “động não”, não bộ sẽ chuyển sang “mạng trạng thái nghỉ” (resting-state network) hoặc “mạng chế độ mặc định” (default-mode network). Những vùng não này do các đường dẫn truyền thần kinh hình thành từ thói quen kích hoạt.

Chẳng hạn bạn ngủ dậy, đánh răng, ăn sáng không phải vì bạn đủ tỉnh táo để quyết định làm chúng mà vì đó là những việc bạn vẫn làm. Đây là cơ chế tiến hóa giúp con người tiết kiệm năng lượng cho những nhiệm vụ quan trọng hơn.

Điều này tương tự chế độ tự lái trên máy bay. Phi công cần nghỉ ngơi để tập trung hơn vào những giai đoạn rủi ro cao như cất cánh và hạ cánh. Khi họ rời ghế lái cũng là lúc họ trao quyền điều khiển cho hệ thống lái tự động. Nó sẽ tự biết đi đâu và làm gì.

Tuy nhiên trong một số trường hợp (như bị burnout hoặc chấn thương tâm lý), chế độ tự lái có thể vượt quá giới hạn và trở thành trạng thái toàn thời gian. Khi đó, con người sẽ sống một cách vô định trong nhiều ngày, thậm chí nhiều tháng liên tiếp. Họ sống ở đâu đó nhiều hơn ở hiện tại, và sinh hoạt theo kiểu lập trình chứ không có mong muốn cụ thể.

Các biểu hiện của chế độ tự lái

Cảm giác như đang “tồn tại” hơn là “sống”

Khi ở trong chế độ tự lái, bạn sẽ lặp đi lặp lại những thói quen cố hữu. Dù chán ngán công việc hiện tại, bạn thà “lết” qua nó 8 tiếng mỗi ngày chứ không đi tìm việc mới. Do mang tư duy cố định (fixed mindset), bạn muốn giữ lấy những gì quen thuộc và bỏ qua nhiều cơ hội thử thách, đổi mới cho bản thân.

Bạn phản ứng bị động với cuộc đời thay vì chủ động lên kế hoạch cho nó. Chẳng hạn khi bị khách hàng than phiền, bạn mới lao vào tìm xem bài viết có vấn đề gì. Nếu chủ động kiểm tra từ trước đó, bạn có thể đã phát hiện ra nó sớm hơn.

Hoạt động trong vô thức, phi chánh niệm

Như khi bạn đang lái xe chợt quên mất mình đang cầm lái, có những khoảnh khắc cơ thể ở thực tại nhưng đầu óc thì “trên mây". Đây gọi là trạng thái “zone out”, thường xảy ra ở những thói quen hằng ngày như ăn uống, tắm rửa và mặc quần áo.

Lúc này, các vùng não duy trì khả năng tập trung đã “tạm nghỉ” nên bạn có thể mặc trái áo, chấm nem rán vào nước canh mà không hề hay biết. Sống chánh niệm là lắng nghe những gì cơ thể chúng ta thực sự muốn hoặc cần. Khi không ở hiện tại, bạn dễ mất cảnh giác với những cảm xúc bất ổn của bản thân, khiến vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn.

Làm việc “răm rắp” như một cái máy

Theo một khảo sát của Đại học Colby (Mỹ), con người để não bộ “tự lái” trung bình 4 giờ mỗi ngày. Nếu cộng dồn lại, chúng ta dành xấp xỉ 10 năm cuộc đời làm việc như một cái máy được “lập trình” sẵn, chứ không thực sự để tâm vào những gì ta làm.

Thói quen và lịch trình có điểm mạnh là giúp ta làm việc trơn tru và hiệu quả hơn. Nhưng nó cũng khiến bạn làm việc một cách cứng nhắc và thiếu sáng tạo. Hệ quả là bạn chỉ “dậm chân tại chỗ” với những thứ đã biết, mà không tìm kiếm những trải nghiệm mới để tiến xa hơn.

Cảm xúc bị tê liệt hoặc quá tải

Những biến cố như tai nạn hay bạo lực thường tấn công ta với nhiều thông tin gây sốc, cảm xúc tiêu cực và căng thẳng. Khi đó, hệ viền não bộ (limbic system) - nơi điều tiết cảm xúc, hành vi và trí nhớ - sẽ bị quá tải và không kịp hồi phục. Điều này dẫn đến hiện tượng cảm xúc tê liệt, khiến bạn mất kết nối với hiện tại và giảm hứng thú với cuộc sống.

Chế độ tự lái cho phép ta trốn tránh khỏi thực tại đau lòng (escapism). Khi tâm trí lang thang, những khó chịu và tổn thương ở hiện tại cũng biến mất. Đây là cơ chế đối phó của não bộ để bảo vệ ta khỏi những hiểm nguy.