ADHD - Bộ não chạy marathon trong khi cơ thể ngồi yên Thứ Hai, 15/07/2024, 00:00

Rối loạn tăng động giảm chú ý (Attention-deficit hyperactivity disorder - ADHD) là một trong những rối loạn phát triển thường gặp ở trẻ em, người trưởng thành cũng có thể gặp nhưng với tỷ lệ ít hơn. Theo thống kê cứ 100 trẻ thì có từ 3 - 5 trẻ mắc ADHD với một số triệu chứng bắt đầu trước 7 tuổi. Trẻ bị ADHD thường trong độ tuổi 8 - 11, bé trai có khả năng mắc cao gấp 3 lần bé gái, khi trưởng thành bệnh có xu hướng giảm, ở tuổi 20 tỷ lệ mắc còn khoảng 1% và ở tuổi trung niên là 0,5%. Ở Việt Nam, theo một nghiên cứu tương đối quy mô trên 1.594 học sinh ở 2 trường tiểu học tại TP. Hà Nội cho thấy tỷ lệ mắc bệnh là 3,01%.

ADHD là gì?

Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một tình trạng phát triển thần kinh phổ biến ở trẻ em. Người mắc ADHD thường gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung và có biểu hiện vận động quá mức. Rối loạn này được đặc trưng bởi những suy nghĩ bộc phát và không kiểm soát được, dẫn đến tình trạng tăng động.

ADHD là một tình trạng mãn tính có thể làm gián đoạn đáng kể cuộc sống hàng ngày. Đối với người lớn bị ADHD, những thách thức đang diễn ra có thể dẫn đến lòng tự trọng thấp, tăng độ nhạy cảm với những lời chỉ trích và tăng khả năng tự phê bình, khiến họ bị mắc kẹt trong một chu kỳ tự nhận thức tiêu cực. Điều quan trọng là chúng ta cần hỗ trợ những người mắc ADHD bằng cách hiểu rõ hơn về rối loạn này và thể hiện sự cảm thông dựa trên kiến thức đó.

Triệu chứng

Tương tự các rối loạn tâm thần khác như tâm thần phân liệt, ADHD là một tình trạng rối loạn tâm thần với ba loại chính: dạng không tập trung (giảm chú ý), dạng tăng động / bốc đồng và dạng kết hợp.

Các loại ADHD không tập trung (giảm chú ý) tạo ra khó khăn cho các cá nhân để tập trung vào một nhiệm vụ cụ thể thường xuyên, bao gồm:

• Khó chú ý đến chi tiết hoặc thường xuyên mắc lỗi bất cẩn trong bài tập ở trường hoặc nhiệm vụ công việc.
• Cảm thấy khó tập trung vào các nhiệm vụ hoặc hoạt động, chẳng hạn như trong các bài giảng, cuộc trò chuyện hoặc đọc kéo dài.
• Dường như không lắng nghe khi được nói chuyện, như thể tâm trí của họ ở nơi khác.
• Gặp khó khăn khi làm theo hướng dẫn và thường để lại bài tập ở trường, công việc nhà hoặc nhiệm vụ công việc chưa hoàn thành (có thể bắt đầu nhiệm vụ nhưng nhanh chóng mất tập trung).
• Gặp khó khăn trong việc tổ chức các nhiệm vụ và công việc, chẳng hạn như quản lý thời gian kém, công việc lộn xộn và vô tổ chức, hoặc bỏ lỡ thời hạn.
• Tránh hoặc không thích các nhiệm vụ đòi hỏi nỗ lực tinh thần kéo dài, chẳng hạn như chuẩn bị báo cáo hoặc hoàn thành biểu mẫu.
• Đặt sai các vật dụng cần thiết cho các nhiệm vụ hoặc hoạt động hàng ngày, chẳng hạn như giấy tờ học tập, sách, chìa khóa, ví, điện thoại di động hoặc kính mắt.
• Dễ bị phân tâm. Quên các công việc hàng ngày, chẳng hạn như công việc nhà và việc vặt. Thanh thiếu niên lớn tuổi và người lớn có thể quên trả lời các cuộc gọi điện thoại, thanh toán hóa đơn hoặc các cuộc hẹn.

Các loại ADHD tăng động / bốc đồng làm cho các cá nhân biểu hiện các vận động quá mức, không kiểm soát được và thực hiện các hành động mà không suy nghĩ kỹ lưỡng về hậu quả thường xuyên, bao gồm:

• Bồn chồn, gõ tay hoặc chân, hoặc vặn vẹo trong khi ngồi.
• Khó ngồi trong các tình huống như lớp học hoặc nơi làm việc.
• Chạy hoặc leo trèo trong những tình huống không phù hợp.
• Khó tập trung để chơi hoặc tham gia vào các hoạt động giải trí một cách lặng lẽ.
• Dường như luôn "di chuyển", như thể được điều khiển bởi một động cơ.
• Nói quá nhiều.
• Ngắt lời bằng cách nói ra câu trả lời trước khi câu hỏi được hỏi xong (ví dụ: nói xen vào câu của người khác hoặc khó chờ đến lượt mình nói trong cuộc trò chuyện).
• Gặp khó khăn khi phải chờ đến lượt, chẳng hạn như khi đứng xếp hàng.
• Làm gián đoạn hoặc can thiệp vào người khác, chẳng hạn như xen vào cuộc trò chuyện, trò chơi, hoạt động, hoặc sử dụng đồ đạc của người khác mà không được phép. Thanh thiếu niên lớn tuổi và người trưởng thành có thể tự ý làm thay công việc mà người khác đang thực hiện.

• Combined type of ADHD comprises individuals who have significant traits from the two categories above.

Loại ADHD kết hợp bao gồm những cá nhân có những đặc điểm quan trọng từ hai loại trên.

Yếu tố nguy cơ

Các nghiên cứu hiện tại đã xác định được nhiều yếu tố có thể dẫn đến tăng nguy cơ mắc ADHD, bao gồm:

• Cấu trúc và chức năng não khác biệt. Khi chụp quét não cho thấy rằng các vùng trong não liên quan đến khả năng tập trung (ví dụ: thùy trán) có sự khác biệt so với những người bình thường, cho thấy cách hành vi của trẻ em và người lớn mắc ADHD bị ảnh hưởng đáng kể bởi các đường dẫn thần kinh bất thường của họ.
• Di truyền. Một số nghiên cứu cho thấy ADHD có thể được di truyền thông qua các gen cụ thể có mối quan hệ nhân quả đáng kể.
• Giới tính. Nam giới có xu hướng có nguy cơ mắc ADHD cao hơn, nhưng cơ chế chính xác của xu hướng này vẫn chưa được kết luận hoàn toàn.
• Lạm dụng ma túy, uống rượu và hút thuốc khi mang thai. Một số nghiên cứu đã chứng minh rằng phụ nữ mang thai hút thuốc, uống rượu hoặc sử dụng ma túy thì trẻ sinh ra có nhiều nguy cơ bị ADHD hơn. Người ta khẳng định rằng các chất từ các sản phẩm này ảnh hưởng đến sự phát triển não bộ của thai nhi khi còn trong bụng mẹ, dẫn đến giải phẫu thần kinh bất thường tạo ra tình trạng ADHD.
• Tiếp xúc với độc tố. Trẻ nhỏ, bao gồm cả trẻ mới biết đi và trẻ mẫu giáo tiếp xúc với độc tố và các chất ô nhiễm môi trường có nguy cơ cao phát triển các vấn đề về hành vi.
• Phụ gia thực phẩm. Một số chất phụ gia thực phẩm, bao gồm chất bảo quản và chất tạo màu nhân tạo, có liên quan đến làm các triệu chứng xấu đi và tăng nguy cơ ADHD.
• Không dung nạp thực phẩm. Không dung nạp với một số loại thực phẩm, chẳng hạn như sữa, lúa mì và các loại hạt, cũng có liên quan đến việc tăng nguy cơ ADHD.
• Các yếu tố nguy cơ khác cũng bao gồm sinh non và nhẹ cân.

Mặc dù nhiều yếu tố nguy cơ thường gặp trong cuộc sống hàng ngày, nhưng cần lưu ý rằng các yếu tố rủi ro liên quan đến ADHD vẫn chưa được các nhà nghiên cứu kiểm chứng một cách toàn diện, do đó không nên quá nghiêm trọng hóa chúng. Sự tương quan đơn thuần không phải là nguyên nhân! Xin đừng quá lo lắng về những yếu tố này.

(Ảnh: suckhoecong.vn)

ADHD được chẩn đoán như thế nào?

Chẩn đoán ADHD có thể là một thách thức, vì một số triệu chứng thường bị bỏ qua hoặc đánh giá thấp bởi các chuyên gia chăm sóc sức khỏe. Tuy nhiên, các phương pháp sau đây có thể được sử dụng:

• Kiểm tra bằng điện não đồ (EEG), được sử dụng để phân tích hoạt động của não cho các mô hình bất thường có thể gợi ý ADHD hoặc các rối loạn tâm thần khác. Nếu bất thường được phát hiện, nó cho thấy khả năng cao hơn của tình trạng này. Tuy nhiên, đây không phải xét nghiệm xác định bệnh.
• Đánh giá sức khỏe tâm thần chỉ nên được thực hiện bởi các bác sĩ lâm sàng tâm lý được công nhận, những người có đủ điều kiện để chẩn đoán chính thức các tình trạng như ADHD. Các chuyên gia sẽ chẩn đoán bệnh dựa trên tiêu chuẩn lâm sàng, kết hợp các yếu tố tiền sử gia đình, sử dụng chất và biểu hiện triệu chứng của người bệnh.

Can thiệp và điều trị

Để giảm các triệu chứng ADHD, các bác sĩ lâm sàng thường sử dụng liệu pháp hành vi, thuốc hoặc kết hợp cả hai. Việc lựa chọn biện pháp điều trị thường phụ thuộc vào các yếu tố như tuổi tác và nhu cầu cá nhân.

• Liệu pháp hành vi tập trung vào việc giúp những người bị ADHD học hỏi và củng cố các hành vi mong muốn trong khi giảm những suy nghĩ và hành động quá mức liên quan đến rối loạn. Các nhà trị liệu có thể làm việc chặt chẽ với các cá nhân và gia đình của họ để đạt được kết quả hiệu quả hơn trong việc quản lý các triệu chứng ADHD.
• Thuốc có thể hiệu quả hơn liệu pháp hành vi, đặc biệt là khi chỉ can thiệp bằng liệu pháp hành vi là không đủ. Tuy nhiên, thuốc có thể có tác dụng phụ ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể. Những người bị ADHD có thể được kê toa thuốc kích thích hoặc không kích thích. Sự khác biệt chính là các chất kích thích thường có hiệu quả nhanh hơn các chất không kích thích.

Trước khi bắt đầu bất kỳ điều trị nào, điều quan trọng là phải tham khảo ý kiến của các chuyên gia sức khỏe tâm thần để nhận được lời khuyên và hỗ trợ cá nhân.

Những hiểu lầm phổ biến

Lầm tưởng: "Các triệu chứng ADHD là điển hình của trẻ em và sẽ giải quyết theo thời gian"

Mặc dù tăng động và giảm chú ý có thể là điều tự nhiên đối với hầu hết trẻ em, nhưng những đặc điểm này không xác định ADHD ở trẻ. So với những trẻ hiếu động, thiếu tập trung bình thường, trẻ nhỏ bị ADHD thường nghiêm trọng hơn trong các triệu chứng hành vi. Nói cách khác, cho dù trẻ ADHD có cố gắng tập trung như thế nào, chúng sẽ không thể làm như vậy. Điều cần thiết là người lớn phải nhận ra rằng các hành vi tích cực của trẻ em có thể từ những việc đơn giản hoặc các yếu tố thông thường khác, thay vì tình trạng sức khỏe tâm thần nghiêm trọng.

Lầm tưởng: "Thuốc có thể chữa ADHD"

Điều này không đúng. Không có loại thuốc nào có thể chữa khỏi ADHD, nhưng các phương pháp điều trị có sẵn có hiệu quả trong việc kiểm soát các triệu chứng của bệnh. Những loại thuốc này giúp những người bị ADHD tạm thời kiểm soát các triệu chứng của họ, cho phép họ đáp ứng tốt hơn với các can thiệp và hưởng lợi từ giáo dục.

Lầm tưởng: "Thuốc được sử dụng cho ADHD gây nghiện và sẽ dẫn đến lạm dụng chất gây nghiện trong tương lai"

Mặc dù một số thuốc dạng kích thích để điều trị ADHD thực sự gây nghiện và có thể bị lạm dụng, nhưng điều này sẽ không thành vấn đề nếu những người ADHD tuân thủ các hướng dẫn về thuốc bởi các chuyên gia.

Lầm tưởng: "Cá nhân ADHD chỉ đơn giản là lười biếng và không có động lực"

Suy nghĩ này là một phản ứng phổ biến đối với hành vi của một đứa trẻ đang vật lộn với ADHD. Một đứa trẻ cảm thấy gần như không thể tập trung trong lớp hoặc hoàn thành một nhiệm vụ lớn, như viết một bài luận, có thể cố gắng che đậy những khó khăn của chúng bằng cách giả vờ chậm chạp. Mặc dù hành vi này có thể xuất hiện như sự lười biếng hoặc thiếu động lực, nhưng nó thực sự bắt nguồn từ những thách thức thực sự trong hoạt động. Mọi đứa trẻ đều muốn thành công và được khen ngợi vì những thành tích của chúng. Nếu những nhiệm vụ này dễ dàng hơn đối với trẻ em bị ADHD và cung cấp phản hồi tích cực, chúng sẽ "có động lực" như bất kỳ đứa trẻ nào khác.

Lầm tưởng: "ADHD là do kỷ luật của cha mẹ kém"

Các hành vi liên quan đến ADHD có thể là kết quả của các chiến lược nuôi dạy con cái không hiệu quả, nhưng điều đó không phải lúc nào cũng đúng. Mặc dù thiết lập giới hạn không nhất quán và các thực hành nuôi dạy con cái không hiệu quả khác có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng, nhưng có một số kỹ thuật đã được chứng minh có thể giúp cha mẹ hướng dẫn trẻ bị ADHD quản lý hành vi của chúng.

Lưu ý cuối cùng

Tóm lại, ADHD là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp ảnh hưởng đến cả trẻ em và người lớn, biểu hiện thông qua một loạt các triệu chứng như giảm chú ý, hiếu động thái quá và bốc đồng. Hiểu được các yếu tố nguy cơ, từ khuynh hướng di truyền đến ảnh hưởng môi trường, là rất quan trọng trong việc giải quyết tình trạng sớm. Mặc dù đầy thách thức, nhưng việc chẩn đoán chính xác qua đánh giá tình trạng lâm sàng kết hợp sử dụng thiết bị hỗ trợ chẩn đoán là điều cần thiết để quản lý hiệu quả ADHD. Việc chữa trị ADHD chưa có biện pháp đặc hiệu nhưng sự kết hợp của thuốc, can thiệp hành vi và hỗ trợ giáo dục có thể cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống cho những người bị ảnh hưởng. Điều quan trọng là phải xua tan những quan niệm sai lầm phổ biến, chẳng hạn như quy kết ADHD cho kỷ luật kém hoặc lười biếng, mà cần nhận ra để cải thiện tình trạng ADHD đòi hỏi sự hiểu biết, đồng cảm và cách tiếp cận phù hợp để điều trị. Bằng cách thúc đẩy nhận thức lớn hơn và cung cấp các nguồn lực phù hợp, các chuyên gia có thể hỗ trợ tốt hơn cho các cá nhân bị ADHD trong việc dẫn dắt cuộc sống thành công, trọn vẹn. 

Wynn Su tổng hợp

Tham khảo:

• https://www.psychiatry.org/patients-families/adhd/what-is-adhd#:~:text=Attention%2Ddeficit%2Fhyperactivity%20disorder%20(ADHD)%20is%20one%20of,in%20the%20moment%20without%20thought).
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7243883/
• https://www.news-medical.net/health/ADHD-Causes-and-Risk-factors.aspx
• https://www.nhs.uk/conditions/attention-deficit-hyperactivity-disorder-adhd/diagnosis/
• https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053811913002772
• https://www.cdc.gov/adhd/treatment/index.html
• https://health.ucdavis.edu/mind-institute/resources/understanding-adhd/adhd-myths
• https://www.healthychildren.org/English/health-issues/conditions/adhd/Pages/Myths-and-Misconceptions.aspx
• https://suckhoecong.vn/phat-hien-tre-bi-adhd-phu-huynh-can-lam-gi-dau-tien-d57718.html