Lòng thấu cảm đến từ đâu? Thứ Tư, 14/12/2022, 00:00

Ngay từ trước khi tròn 1 tuổi, con người đã tự động bộc lộ những biểu hiện thấu cảm ở mức độ cơ bản (emotional và cognitive empathy). Sáu tuần sau khi sinh, trẻ bắt đầu biết mỉm cười lại khi người xung quanh cười, hay mếu máo khi bị nhìn chằm chằm với khuôn mặt dữ tợn. (Theo scholastic.com)

Trong một nghiên cứu được đăng trên nct.org.uk về trẻ sơ sinh 8 tháng tuổi, các nhà khoa học còn quan sát thấy rằng các trẻ thường khóc theo khi nghe thấy một đứa trẻ khác khóc. Hành động này được xem như một hệ thống "báo động", giúp đứa trẻ đang cần giúp đỡ nhanh chóng thu hút được sự chú ý từ người chăm sóc hơn.

Lý giải tại sao thấu cảm lại là một phần của bản năng, Phó Giáo sư Tâm thần học Helen Riess (Trường Y Harvard) đề cập đến vai trò của thấu cảm trong hệ thống vận hành của xã hội. Nó thúc đẩy sự “chia sẻ kinh nghiệm, nhu cầu và mong muốn giữa các cá nhân”, giúp con người có thể sống với nhau mà không phải luôn ở trong trạng thái “chiến đấu”, giành giật lẫn nhau.

Tuy nhiên, không phải vì thấu cảm là một phần bản năng mà nó có thể tự động phát triển toàn diện. Ở thời kỳ đầu, tương tác giữa trẻ và người chăm sóc đóng vai trò rất quan trọng.

Một người cha, người mẹ phản ứng tốt với các nhu cầu và tín hiệu của con mình thường giúp con phát triển mạnh hơn về mặt cảm xúc. Theo thời gian, “hạt giống” của sự kết nối nhận thức đó có thể sẽ phát triển thành tầng thấu cảm cao hơn. Ngược lại, những đứa trẻ không trải qua kiểu tương tác này sẽ khó quản lý và điều tiết cảm xúc, từ đó có thể dẫn đến việc khó thấu cảm với người khác.

Ở bối cảnh kết nối xã hội cao hơn, tương tác với người hướng dẫn như cô thầy, bạn bè, hay người lạ,... sẽ dần bắt đầu ảnh hưởng đến khả năng thấu cảm của trẻ.

Ngoài ra, mức chênh lệch thấu cảm giữa các trẻ cũng có một phần mười là được quyết định bởi gen di truyền, theo nghiên cứu của Cambridge năm 2018. Trong đó, các gen quy định giới tính không có tác động trực tiếp.

Có chung trải nghiệm giúp nâng cao mức độ thấu cảm dành cho nhau

Trong rất nhiều trường hợp, chúng ta có thể cảm nhận rằng giữa mình và người đối diện có một sợi dây kết nối vô hình nhờ những trải nghiệm tương tự nhau. Tuy nhiên, việc có điểm chung ở đây chỉ được xem là yếu tố cộng thêm để dễ dàng tạo nên sự thấu cảm. Còn thực chất, theo Psychology Today, liệu hai người có chung trải nghiệm có thấu cảm được với nhau hay không trước tiên phụ thuộc vào cách họ tự nhìn nhận suy nghĩ và ký ức của riêng mình, hay còn gọi là phản tư (self-reflection).

Cụ thể hơn, phản tư được chia thành hai loại như sau:

• Tự xem xét bản thân do tò mò về những điều định nghĩa nên bản chất con người (intellectual self-attentiveness)
• Tự suy ngẫm về trải nghiệm cá nhân do lo lắng, sợ hãi (rumination)

Loại thứ nhất thường thúc đẩy ta tìm nguồn gốc gây ra khó khăn cho bản thân, từ đó dễ có góc nhìn toàn cảnh hơn để đối chiếu, tiếp thu những tình huống tương tự của người khác.

Tuy nhiên, Tiến sĩ Adam Gerace cũng lưu ý rằng khi cảm xúc trong giai đoạn khó khăn kia quá choáng ngợp khiến ta không muốn ngoái đầu nhìn lại, thì loại nhận thức này cũng không dễ dàng xảy ra.

Trong khi đó, loại thứ hai thường xoay quanh việc ta nhớ đi nhớ lại một sự kiện mà không giải thích được lý do tại sao nó xảy ra. Điều này khiến ta dễ chìm vào những bất hạnh của bản thân, dẫn đến khó khăn trong việc chú ý đến những người xung quanh và kết nối với họ.

Tóm lại, khi ta càng thấu hiểu cảm xúc của chính mình thì khả năng thấu cảm của ta đối với người khác cũng lớn dần theo. Và việc giống nhau trong trải nghiệm cá nhân là một lợi thế để hai người dễ tìm đến một góc nhìn (perspectives) giống nhau, từ đó tạo ra sự thấu cảm.

Đây có thể là những lý do mà chúng ta luôn dành tình yêu đặc biệt cho một số nhạc sĩ hay nhà văn nhất định, những người giúp ta nhận biết và diễn tả thành lời các cảm xúc của mình.

Thấu cảm có thể cải thiện thông qua chủ động luyện tập

Điều này thể hiện rõ qua việc chương trình đào tạo bác sĩ tại một số quốc gia đang dần chú ý đến yêu cầu thấu cảm với bệnh nhân. Nó không chỉ còn là một phẩm chất, một tính cách con người, mà là một năng lực cần cải thiện liên tục. Mục đích là để tăng hiệu quả khám bệnh, tạo sự tin tưởng với các bệnh nhân khi đưa ra các khuyến nghị điều trị.

Trường Y California đã từng làm một cuộc “thí nghiệm” nhằm huấn luyện các bác sĩ tương lai có khả năng “thấu cảm” tốt hơn. Họ chọn một số sinh viên y khoa giả bệnh nhân để nhập viện điều trị. Trong đó, cô sinh viên năm hai Lisa Shapiro đã chia sẻ sau cuộc thí nghiệm rằng: cô cảm giác như mình bị bệnh thật khi thấy bác sĩ khám cho mình luôn có vẻ mệt mỏi, như chỉ muốn làm cho xong việc. Cô nằm viện có 19 giờ đồng hồ mà thấy thời gian dài đằng đẵng.

Khi bác sĩ đến thăm bệnh rồi cho xuất viện, cô mừng đến phát khóc, và không quên được trải nghiệm đó. Khi khám bệnh sau này, các sinh viên như cô cũng có xu hướng chú ý đến cảm xúc của bệnh nhân hơn.

Kỹ thuật sử dụng ở đây là trực tiếp đặt mình vào hoàn cảnh của người khác. Tuy nhiên, nếu điều kiện không cho phép, một bài tập phổ biến có thể thay thế là “nhìn từ góc nhìn của người khác” (perspective taking).

Ví dụ, ngay từ cấp mẫu giáo, tiểu học, các em học sinh đã thường được đặt cho các câu hỏi tình huống như khi thấy một bạn bị té, em sẽ làm gì.

Đối với lứa tuổi lớn hơn, câu hỏi có thể phức tạp hơn. Chẳng hạn, viết một vài câu tưởng tượng về những thách thức riêng biệt mà các cá nhân LGBT+, hoặc các nhóm chủng tộc, dân tộc thiểu số có thể phải đối mặt. Đây cũng là bài tập được áp dụng trong một nghiên cứu công bố vào năm 2015, với kết quả cho thấy hơn 100 sinh viên tham gia đã cải thiện thái độ với những người thuộc nhóm thiểu số. Họ ủng hộ sự đa dạng hơn. Ảnh hưởng này vẫn tồn tại ngay cả khi kết quả được đo lường 8 tháng sau đó.

Cũng theo một nghiên cứu về Khoa học thần kinh của sự đồng cảm, cơ sở khoa học của loại bài tập này là dựa trên quan sát của các bác sĩ thần kinh rằng: khi chúng ta tập trung vào quan điểm của chính mình và khi xem xét quan điểm của người khác, não đều kích hoạt các vùng sáng như nhau.